Мұқият оқыңыз.

Арктикалық ауа массасы Қазақстан аумағына көбінесе қыста енеді. Антициклондық ауа райын

қалыптастырады.

Сұрақ: Арктикалық ауа массасының қасиеттерін табыңыз. Кем дегенде 3 жауап.

Дұрыс жауап саны: 3

Ылғалы аз, құрғақ

Ылғалды, жауын-шашын көп

Температурасы жоғары

Температурасы төмен

Ашық ауа райы қалыптасады

Қыста жылы ауа райы қалыптасады

Атмосфераның айналымы. Қазақстанның ауа массалары.

Атмосфера әрқашан қозғалыста болады. Оның төменгі бөлігінде - тропосферада ауаны бір ендіктен екінші ендікке, мұхиттардан континенттерге және материктерден мұхиттарға жеткізетін кең ауа ағындары бар. Әрбір ауа ағыны пайда болатын аймақта алатын ерекше қасиеттерге ие. Ауа температурасы, ылғалдылығы және мөлдірлігі оның қасиеттерін сипаттайды. Ауаны құрайтын масса қозғалысқа келе отырып, өзінің қасиеттерін ұзақ уақыт сақтайды. Сондықтан ол орналасқан территорияның ауа-райын анықтайды.

Атмосфераның Қазақстан аумағы бойынша айналымы планеталық айналымның әсерінен болады. Мысалы, солтүстік жарты шарда аймақтық ауа айналымының ұлғаюы батыстан шығысқа қарай мұхиттық ауа массаларының ағынының көбеюіне әкеледі және 2-2,5 күнде олар Қазақстанға айтарлықтай өзгеріссіз жетеді. Осы уақытта, яғни. аймақтық айналым кезінде, республиканың Еуразияның орталығында орналасқанына қарамастан, континентальды климат әлсірейді. Сонымен, Қазақстан аумағындағы атмосфералық айналым жалпы атмосфералық айналымның бөлігі болып табылады. Сіз мұны 7-сыныптың география курсында оқыдыңыз.

Ауа массасы. Республика аумағының климатына негізінен арктикалық, қоңыржай және тропикалық ендіктердің ауа массалары әсер етеді.

Қазақстан мұхиттардан едәуір қашықтықта орналасқан. Тынық және Үнді мұхиттарының үстінде пайда болған ауа массалары Қазақстанға енбейді. Бұл сондай-ақ қоңыржай ендіктерде батыс желдерінің тұрақты болатындығымен байланысты. Сонымен қатар, оңтүстіктен Үнді мұхитынан келетін ауа массаларын Памир мен Тянь-Шаньның биік тау жоталары жауып тастайды. Демек, Қазақстанның климатына тек Атлантикалық және Солтүстік Мұзды мұхиттар мен олардың теңіздері әсер етеді. Тау тосқауылдарының болмауы ауа массаларының солтүстіктен оңтүстікке де, батыстан шығысқа да еркін қозғалуына мүмкіндік береді.

Арктикалық ауа массалары Арктикада және оның жағалауында Солтүстік Мұзды мұхиттың үстінде пайда болады. Арктикалық ауа қыс пен жазда төмен температурамен сипатталады. Ауа өте таза және құрғақ. Солтүстіктен енуімен антициклондардың, яғни жоғары қысымды ауаның әсерінен пайда болатын антициклондық ауа-райы Қазақстан аумағында (негізінен қыста) қалыптасады. Олар құрғақ, ашық ауа-райын қалыптастырады: қыста аязды, жазда ыстық. Арктикалық континентальды ауа маусымаралық кезеңде республиканың оңтүстігіне жиі енеді; көктем мен күздің аяздары онымен байланысты.

Материктің орта ендіктерінде қоңыржай ендіктердің ауа массалары қалыптасады. Қазақстан толығымен қоңыржай климаттық белдеудің оңтүстік бөлігінде орналасқан, сондықтан мұнда қоңыржай ауа басым. Батыстан, Атлант мұхитынан келетін ауа массалары теңіз қоңыржай деп аталады. Олар үлкен қашықтықты жүріп өтіп, көп ылғалды жоғалтады және Қазақстанға еніп үлгерді. Алайда олар республикадағы жауын-шашынның басым бөлігін батыстан әкеледі.

Атмосфераның беткі қабатындағы ылғал жол бойында жоғалады, ал жазық жерлерде аз жаңбыр жауады. Жоғарғы қабаттардағы ылғал батыс, солтүстік-батыс таулы аймақтарға көп түседі. Бұл ауа массалары қыста аязды жұмсартады және жазда ыстықты басады. Егер Еуразия континентінде, атап айтқанда, Қазақстан аумағында қоңыржай ауа массалары қалыптасса, онда оларды континенттік қоңыржай ауа массалары деп атайды.

Тропикалық ауа массалары Қазақстанға жазда Орта Азия мен Иран аумағынан келеді. Бұл континенттік тропикалық массалар иран деп те аталады. Олар Қазақстанның шеткі оңтүстік аймақтарына еніп, Арал теңізі мен Балқаш көлінің солтүстік жағалауларын жалғайтын ендікке жетеді, яғни олар Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарының аумақтарын қамтиды.

1. Қазақстандағы климаттың қалыптасуындағы атмосфералық айналымның рөлі қандай?

2. Қазақстан климатына ауа массаларының қандай түрлері әсер етеді? Олар қандай ауа-райын қалыптастырады?

3. Сіздің аймақта қандай ауа массасының климатқа әсері күшті сезіледі?